This is the translation. The original web-page (oryginalna strona): http://www.acampbell.uk/essays/skeptic/parasite.html
Anthony Campbell
Esej ten zdobył wspólną trzecią nagrodę w konkursie magazynu The Sceptic.
Abstrakcyjny
Sceptycy czasami opisują religię jako pasożyta w ludzkim umyśle. W pierwszej części artykułu, Religia jako pasożyt, przyglądam się niektórym implikacjom tego sposobu myślenia dla naszego zrozumienia religii. W drugiej części, Parasit jako Religia, uważam za bardziej dosłowną i być może zaskakującą możliwość: że pasożytnictwo biologiczne może rzeczywiście odgrywać rolę w tworzeniu wiary religijnej. Wreszcie, w trzeciej części, przedstawiam niektóre implikacje tych pomysłów dla naszego zrozumienia, dlaczego istnieje religia.
I. Religia jako pasożyt
Pasożyt to organizm, który przystosował się do życia w innym organizmie lub jego organizmie. Zwykle myślimy o pasożytach jako dość dużych stworzeniach – robakach lub przywry, być może – ale mikroskopijne organizmy, takie jak bakterie i wirusy, są także pasożytami. Chodzi mi głównie o te mniejsze pasożyty. Podejście, jakie podejmuję, zawdzięcza idei memów Richarda Dawkinsa, ale jeszcze bardziej poglądowi Terrence’a Deacona na język jako wirusaopodobnego pasożyta, który ewoluował tak, aby był szczególnie dobrze dostosowany do mózgów dzieci2.
Teoria języka Deacona
Fakt, że małe dzieci są w stanie uczyć się języków z pozorną łatwością, sugeruje Deacon, nie oznacza, że mają jakieś niezwykłe wrodzone zdolności językowe, jak niektórzy sądzą, ale raczej, że języki ewoluowały, by łatwo nauczyć się ich niedojrzałych umysłów. Uważa to za bardziej prawdopodobne niż pomysł Noama Chomsky’ego na temat “organu językowego” w mózgu1. Często mówi się dziś, że w mózgu istnieje “moduł Boga” lub “organ religii”, ale ten pomysł napotyka wiele trudności z perspektywy ewolucyjnej, a także sugestię, że religie są pasożytami, które ewoluowały w celu skolonizowania mózgów dzieci. wydaje się lepiej pasować do faktów. Wiele religii wzmacnia ten efekt, zachęcając ich zwolenników do posiadania dużych rodzin: dotyczy to judaizmu, islamu i chrześcijaństwa, i oczywiście rzymskokatolicka prohibicja sztucznej antykoncepcji wzmacnia tę tendencję.
Podobieństwa między językiem a religią
Istnieje wiele podobieństw między językiem a religią. Oba są zwykle uczone we wczesnym dzieciństwie, dosłownie u matki kolana. Przekonanie religijne w ten sposób może być trudne do zniesienia, tak jak “język ojczysty” jest bardziej wytrwały w obliczu nieużyteczności niż języki poznane w późniejszym życiu. Postrzegany w ten sposób znany, apokryficzny jezuita, który mówi “Daj mi chłopca, aż ma siedem lat, a mój jest dla mnie”, nabiera nowego znaczenia.
Ewolucyjne aspekty języka i religii
Gatunek ewoluuje, podobnie jak języki. Zmiany w słownictwie i składni oznaczają, że ostatecznie powstają nowe językowe “gatunki”, które są wzajemnie niezrozumiałe. Coś podobnego dzieje się w religii: judaizm, chrześcijaństwo i islam mają wspólne pochodzenie, ale nawrócenie z jednego na drugiego jest dość rzadkie – nie mogą już “krzyżować się”.
Religia i język nabywane w dzieciństwie
Ale związek między językiem a religią jest głębszy niż ten, ponieważ religia zależy od języka, aby mogła nadal istnieć. I znów pojawia się tutaj skojarzenie z dzieciństwem. Ludzie religijni są często podważani przez niereligijnych, a nawet przez niektórych współwyznawców, za posiadanie “dziecinnego” poglądu na Boga; i jest to w pewnym sensie odzwierciedlone w odniesieniach do Boga Ojca (dziś często przekształcane przez feministki w Boga Matkę). Jeśli religia ewoluowała, aby dzieci mogły ją łatwo nauczyć, ma to sens. Czy może to właśnie miał na myśli Jezus, gdy powiedział: “Jeśli nie nawrócicie się i nie staniecie się jak małe dzieci, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego”. (Mt 18, 3)?
Język religijny
Zdobycie religii wiąże się w pewnym stopniu z nauką innego słownictwa i składni: na przykład, stare kwakierskie użycie “ciebie”, aw niektórych chrześcijańskich kręgach frazeologia, taka jak wierzenie “na” Jezusie zamiast w języku potocznym wierzącym “w”. Wiele religii przyjmuje to dalej, mając święty język (hebrajski dla judaizmu, klasyczny arabski dla islamu, sanskryt dla hinduizmu, pali dla buddyzmu Theravada). Ponieważ religie są na ogół starożytne, języki, których używają, są często częściowo lub całkowicie nieczytelne dla świeckich, a czasem nawet duchownych, ale wbrew przekonaniom religijnych modernizatorów, to językowe oddalenie jest siłą, a nie słabością. Przyczynia się do imponującego charakteru religii dla jej wyznawców, a błędne próby uczynienia religii bardziej przyjazną dla użytkownika poprzez aktualizację języka często mają odwrotny skutek niż zamierzony.
Różne wzory transmisji
Nabywanie religii w dzieciństwie jest przykładem “pionowej” transmisji – transmisji z rodzica na dziecko. Przenoszenie “poziome”, od dorosłego do dorosłego przez konwersję, występuje również, ale występuje rzadziej. Według nieżyjącego Bena Cullena pozioma transmisja pasożytów zwykle powoduje bardziej zjadliwe infekcje niż przenoszenie wertykalne i uważa, że tak jest w przypadku religii3. Tak więc, na przykład, religie tradycyjnych społeczeństw australijskich, przenoszone pionowo, były generalnie nieszkodliwe, a nawet korzystne, podczas gdy kult taki jak Aum Shinrikyo, przekazywany w poziomie, był śmiertelny. To może wyjaśniać fanatyzm, który czasami okazują konwertyci do religii: niektórzy prominentni islamscy terroryści są nawróceni.
Pasożyty zawsze są złe?
Ogólnie uważamy pasożyty za coś, czego chcemy uniknąć, ale nie wszystkie pasożyty są szkodliwe dla ich gospodarzy. Mogą być neutralne pod względem efektów, a nawet korzystne, w którym to przypadku są zwykle określane jako symbionty. W rzeczywistości symbioza jest niezwykle powszechna – prawdopodobnie znacznie powszechniejsza niż produkcja choroby. Na przykład, termity mają bakterie w jelitach, które są potrzebne, aby umożliwić termitom trawienie celulozy. Bakterie są niezbędne do życia termitów, a owady zapewniają przetrwanie: gdy rosnący termit zrzuca skórę, natychmiast zostaje zjedzony przez właściciela lub przez innych członków kolonii.
Symbioza u ludzi
Czy symbioza występuje u ludzi jest mniej pewna, ale prawdopodobnie tak. Istnieje teoria, która nie jest akceptowana przez wszystkich, co powoduje, że znaczny wzrost chorób alergicznych w wielu krajach uprzemysłowionych wiąże się z nadmierną higieną. Zmniejsza to naszą ekspozycję dzieciństwa na pasożyty. Małe dzieci, które spotykają się z wieloma wirusami w wyniku kontaktu z innymi dziećmi, rzadziej rozwijają alergie później, a inne pasożyty mogą mieć podobne skutki. Przez większość naszej ewolucyjnej prehistorii bylibyśmy zaatakowani przez pasożyty, a nasz system odpornościowy ewoluował, aby utrzymać je pod kontrolą, ale nie eliminować ich. Być może teraz, gdy nasze układy odpornościowe znajdą się z czasem na swoich rękach, zaczynają źle się zachowywać, reagując nadmiernie na rzeczy, które normalnie by ignorowały, takie jak roztocza kurzu.
Niektórzy eksperymentatorzy sprawdzili na sobie takie pomysły. Poprzez celowe zainfekowanie się robakami jelitowymi zmniejszyły one ciężkość ich astmy. Obecnie istnieje plan zarażenia pacjentów cierpiących na stwardnienie rozsiane tęgorytem, ponieważ pasożyt ten wydaje się zmniejszać tendencję do nawrotu choroby.
Czy religia może być pożytecznym pasożytem?
Jeśli prawdą jest, że narażenie na pasożyty biologiczne – z umiarem – w czyimś wieku chroni przed niektórymi chorobami w późniejszym życiu, czy możemy zastosować tę samą logikę do religii? Być może dobrze jest, abyśmy byli narażeni na religię jako dzieci – zawsze pod warunkiem, oczywiście, że nie jest ona zbyt zjadliwa. Więc fanatyczne religie mogą być dla ciebie złe, ale mniej ekstremalne odmiany mogą być korzystne. Chociaż jest to kwestionowane, niektóre dowody zdają się wskazywać, że religia ma skłonność do zdrowia psychicznego, a nawet fizycznego. Chociaż sztywne wychowanie fundamentalistyczne może być szkodliwe psychicznie, być może młodzieńcze narażenie na religijne idee, nawet jeśli zostaną one porzucone później, może być dla ciebie dobre.
Mitochondria jako pasożyty
Symbioza prawdopodobnie rozpoczęła się bardzo wcześnie w naszej ewolucyjnej historii. Mitochondria w naszych komórkach są strukturami – organellami, ponieważ są raczej poetycko znane, co oznacza małe narządy – prawie na pewno kiedyś żyjące bakterie. W pewnym momencie w odległej przeszłości stali się stałymi mieszkańcami “zaawansowanych” komórek (czyli komórek posiadających oddzielne jądro). Wytwarzają one energię potrzebną naszym komórkom do działania; bez nich nie moglibyśmy istnieć. Ale był to dalszy rozwój ich funkcji. Początkowo mieli do wykonania inne zadanie: detoksykację tlenu.
Dzisiaj uważamy tlen za niezbędny do życia, ale nie zawsze tak było. Kiedy tlen pojawił się na planecie, był on trucizną dla większości form życia. Ale niektóre bakterie nabyły zdolność do przetwarzania i uczynienia go nieszkodliwym. Później niektóre z tych bakterii zostały włączone do innych rodzajów komórek, gdzie ostatecznie stały się nie tylko użyteczne, ale niezbędne – nie tylko jako detoksykatory, ale jako producenci energii. Stąd wzięły się nasze mitochondria i dlaczego wciąż je mamy. Są to symbionty. Teraz nie możemy obejść się bez mitochondriów i tlenu. Umarlibyśmy bez nich i są choroby spowodowane nieprawidłowym funkcjonowaniem mitochondriów.
Religie: nasze psychologiczne pasożyty?
Czy religie stają się naszymi psychologicznymi pasożytami mitochondrii, których teraz nie możemy obyć się bez nich? Jeśli tak, to jakiej funkcji służą? Być może chodzi o detoksykację lęku przed śmiercią. Nie ma ogólnej zgody co do tego, dlaczego religie istnieją, ale popularną ideą jest to, że pomagają ludziom radzić sobie z myślą o śmierci. Nie wszyscy to akceptują, ale nawet jeśli lęk przed śmiercią nie jest tym, co spowodowało religię w momencie jej powstania, jest to prawdopodobnie główny powód, dla którego wciąż istnieje. Prawdopodobnie jesteśmy wyjątkowi wśród gatunków na planecie, mając świadomość naszej nadchodzącej śmierci, a Diakon uważa, że może to być jedna z najbardziej nieprzystosowawczych konsekwencji sposobu, w jaki nasze mózgi rozwinęły się. Większość ludzi próbuje umieścić tę świadomość w głębi umysłu i rozpraszać się na różne sposoby. Ale ci, którzy naprawdę wierzą w religię, zazwyczaj znajdują przynajmniej pewną pociechę w swojej wierze. Strach przed śmiercią może być postrzegany jako toksyna psychiczna, a infekcja pasożytem religijnym może nam pomóc w detoksykacji.
II. Pasożyty indukujące religię?
Aby nazwać religię, pasożyt umysłu jest, przynajmniej częściowo, metaforyczny. Ale może istnieć całkowicie dosłowna droga, którą pasożytnictwo – biologiczne pasożytnictwo – odnosi się do religii.
Pasożyty wpływają na zachowanie u różnych zwierząt
Biologiczne pasożyty mogą wpływać na zachowanie zwierząt, a także prawdopodobnie na ludziach w niezwykły sposób. W swojej książce “Riddled with Life” Marlene pracuje4. Oto jeden z wielu.
W lasach Kostaryki znajduje się maleńka osa pasożytnicza, która używa pewnego rodzaju pająka jako żywiciela larwy. Pająk normalnie obraca sieć typu orb podobnego do tego, co można zobaczyć w swoim ogrodzie w Wielkiej Brytanii. Osa użądliła pająka, chwilowo go paraliżując, podczas gdy na brzuchu kładzie jaja. Po około półgodzinie pająk odzyskuje siły i kontynuuje życie, jakby nic się nie stało. Ale w ciągu następnych dwóch tygodni larwa osy wylęga się i ssie krew pająka, aż będzie gotowa do następnego etapu swojej kariery.
W noc poprzedzającą powstanie larwy zachowanie pająka zmienia się. Zamiast obracać swoją zwykłą wstęgą spiralną, wytwarza coś takiego jak wierzchołek namiotu cyrkowego. W tym miejscu pupa wisi do góry nogami, przygotowując się do wyklucia i kontynuowania cyklu życiowego przez zarażenie innego nieszczęśliwego pająka.
To jest złe dla pająka, ale możesz myśleć, że nie masz się czym martwić. W końcu jesteście daleko od pajęczaków w kategoriach ewolucyjnych. Ale czekaj: co z ssakami? Czy te pasożyty mogą modyfikować swoje zachowanie? Prawie na pewno tak.
Istnieje dobrze znany pasożyt jednokomórkowy o nazwie toksoplazma, który zaraża drapieżniki, takie jak koty. Koty zdobywają je, jedząc zainfekowane szczury i myszy, które z kolei nabyły je z gleby, skąd przybyły za pośrednictwem kału.
Szczury mają wrodzony strach przed kotami, z oczywistych powodów; został wybrany do ewolucji. W przypadku kontaktu z zapachem moczu kota, niezakażone szczury wykazują racjonalną awersję do niego. Nie tak szczury są zainfekowane toksoplazmą. Opisując doświadczenia, w których to zmienione zachowanie zostało wykazane, Zuk twierdzi, że oglądając film z zainfekowanymi szczurami, gdy wędrowali w obszar spryskany kocim moczem “było tak, jakby zobaczyć bohaterkę w horrorze otwierającym drzwi do opuszczonej stodoły natomiast maniak z siekierą czai się za nim”.
Pasożyty również wpływają na ludzkie zachowania?
Tak więc pasożyt toksoplazmy wydaje się być w stanie zmienić mózgi szczurów tak, aby zachowywać się w sposób nierozsądny, co jest szkodliwe dla szczurów, ale dobre dla pasożyta. Ale teraz jest naprawdę niepokojący. Częstość zakażeń wśród ludzi z toksoplazmozą wynosi od 22 do 84 procent w różnych krajach. Pasożyt jest nabywany przez jedzenie niedogotowanego zakażonego mięsa. Zasadniczo nie wydaje się powodować oczywistych szkód u ludzi, chociaż może powodować nieprawidłowości płodu u kobiet w ciąży. Ale czy są jakieś skutki dla ludzkich zachowań?
Wygląda na to, że może być. Zainfekowani ludzie są bardziej podatni na wypadki. Mężczyźni zarażeni są bardziej powściągliwi, mniej ufni i chętniej łamią zasady. Kobiety natomiast są bardziej otwarte, ufne i pewne siebie. Nadal nie jest jasne, czy różnice te wynikają z toksoplazmy, czy cech osobowości, które powodują, że pewne osoby są bardziej podatne na infekcje. Ale jeśli rzeczywiście odpowiedzialna jest toksoplazoza, sugeruje to, że ludzie, choć nie “zamierzony” cel, mogą wykazywać te same zmiany osobowości, co zainfekowane szczury.
Bez wątpienia jest to zaskakujące i potencjalnie niepokojące, że nasza osobowość może być po części wynikiem naszych pasożytów. Ale czy to powinno być? Wiele czynników czyni nas takimi rodzajami ludzi, jakimi są: nasze geny, nasze wychowanie, nasze wczesne doświadczenia, by wymienić tylko kilka. Jeśli ktoś ma lepszą naturę w wyniku infekcji pasożytem, czy naprawdę różni się od innej osoby, której przyjemny temperament jest produktem jej genów? I czy chcielibyśmy “wyleczyć” tę osobę, jeśli wyeliminowanie jej pasożyta sprawiłoby, że stali się nieufni i nietowarzyscy?
Jeśli toksoplazmoza może uczynić ludzi łagodniejszymi, nie ma wątpliwości, że pasożyt mógłby uczynić je religijnymi. Może to być nieznana infekcja lub może nawet być samą toksoplazmą. Interesujące byłoby przeprowadzenie badania, aby sprawdzić, czy istnieje powiązanie między religijnym temperamentem a zakażeniem toksoplazmą. Jeśli tak jest, teoria religii jako pasożyta zostanie wykazana bardziej dosłownie, niż ktokolwiek przypuszczał! Religijni wierzący byliby przerażeni tą myślą, ale nie wydaje się to wykluczone.
III. Niektóre implikacje dla religii
Religia może być formą umysłu pasożyta, jak wierzą niektórzy świeccy krytycy, ale jeśli jest tak głęboko wpisany w nasz mózg, a może nawet w nasze jądra, tak jak sugerują to opisane przeze mnie idee, próba ich wyeliminowania poprzez wskazanie jego nielogiczność i brak wiarygodności jest mało prawdopodobny. To niekoniecznie, jak wielu zdaje się wierzyć, ponieważ religia została wybrana podczas ewolucji. Być może religia jest po prostu pasażerem, zwykle nie wyrządzając nam wielu szkód, ale nie za dużo.
Istnieje ewolucyjna analogia do tego pomysłu. Jest prawdopodobne, że przynajmniej niektóre z naszych genów zaczęły życie jako wirusy-pasożyty – i zostały zapisane w naszych jądrach komórkowych podczas ewolucji. Ale wydaje się, że wiele genów nic nie robi. Jednym z najbardziej zaskakujących odkryć współczesnej genetyki jest to, że funkcja większości naszych genów, jeśli w ogóle, jest nieznana. Tylko około 5 procent ludzkiego genomu (cała kolekcja genów, które dziedziczymy po rodzicach) wytwarza białka, które są wykorzystywane przez organizm. Pozostałe 95 procent nie ma żadnej znanej funkcji i nazwano je niezdrowym DNA, chociaż nie jest to już bardzo szanowany termin naukowy, ponieważ może ma funkcje, których jeszcze nie odkryliśmy. Niektóre z tych genów “śmieciowego DNA” wytwarzają białka, ale nie wydają się one przydatne. Znakomita większość naszego DNA jest oznaczona jako niekodująca, co oznacza, że najwyraźniej nic nie robi. Być może religia jest taka; być może jest to jazda w naszych mózgach, ale nie wnosząc wiele, zarówno dobrych, jak i złych. Nie jest istotne, aby wyznaczyć funkcję religii, aby wyjaśnić jej istnienie.
Podobnie jak nasze genomy, nasze umysły nie są starannie zaprojektowanymi instrumentami, które doskonale działają w każdych warunkach, aby dać nam obiektywną prawdę, ale raczej zbiór połączonych ze sobą części, które nie zawsze działają tak, jak można by oczekiwać. Jeśli niektóre części są naprawdę zbudowane z pasożytów, które zamieszkują w nas, nie jest zaskakujące, jeśli ich przejawy są czasami trudne do zrozumienia.
Referencje
- Chomsky N. (1972). Language and Mind. Pantheon.
- Deacon T. (1997). The Symbolic Species: The Co-evolution of Language with the Human Brain. Allen Lane: The Penguin Press.
- Cullen B. (1996). Parasite Ecology and the Evolution of Religion. http://pespmc1.vub.ac.be/papers/cullen.html.
- Zuk, M. (2007) Riddled With Life: Friendly Worms, Ladybug Sex, And The Parasites That Make Us Who We Are. Harcourt.
c ullen n